Een plotseling bevel uit Den Haag

“Christine, ik sla de bijbel op een willekeurige open plaats en vind dit: ‘de Heere is mijn hoog vertrek’. Ik zit middenin een volle goederenwagon op m’n rugzak. Vader, moeder en Mischa zitten enige wagens verder. Het vertrek kwam toch nog vrij onverwachts. Plotseling bevel voor ons, speciaal uit Den Haag. We hebben zingende dit kamp verlaten.” Dit was het laatste levensteken van Elly Hillesum. Een jonge joodse vrouw, op weg van Kamp Westerbork naar Auschwitz op 7 september 1943. Ze schreef deze tekst op een briefkaart aan haar vriendin Christine en schoof die tussen de planken van de wagon naar buiten bij een stop in Glimmen vlak bij Groningen. Een passant moet de kaart op de bus hebben gedaan. Waarschijnlijk was Etty vier maanden later dood, misschien al eerder. Vermoord door de nazi’s in een gaskamer.

Opmerkelijk

Net als Anne Frank werd Etty Hillesum na de oorlog wereldberoemd dankzij haar dagboeken. Misschien iets minder dan Anne Frank, maar miljoenen lezers over de hele wereld kennen haar verhaal. Na de Duitse inval in Nederland begon Etty aan haar dagboeken. In grootse literaire stijl schreef ze over haar liefdes, haar familie, de bezetting en de gebeurtenissen in Amsterdam. Tot aan haar deportatie naar Westerbork en uiteindelijk Auschwitz. Er was veel opmerkelijks aan Etty Hillesum, maar het meest opmerkelijke is dat ze níet onderdook. Ze had een uitgebreid netwerk van vrienden en vriendinnen, ook niet-joden, en had gemakkelijk een schuilplaats kunnen vinden. Haar joodse vriendinnen die wél onderdoken, overleefden meestal de oorlog. Etty koos ervoor om ‘haar familie en haar volk’ niet in de steek te laten. Tot aan de ondergang. De schrijfster Judith Koelemeijer heeft die keuze beschreven in haar prachtige biografie Etty Hillesum, het verhaal van haar leven (Balans, 2022).

SD Den Haag

Toen Etty en haar familie naar Westerbork werden gestuurd, wisten ze niet precies wat hen te wachten stond. Westerbork was een kamp op weg naar Auschwitz, maar wat gebeurde daar? Gevangenis? Werkkamp? De meeste mensen die op transport gingen, hoopten op dat laatste. In Westerbork zwaaide SS-Obersturmführer Gemmeker de scepter. Gemmeker bepaalde wie naar Auschwitz werd doorgestuurd. Maar dat deed hij niet in zijn eentje. Hij overlegde voortdurend met SD-Sturmbahnführer Zöpf. Die bepaalde vooral hoeveel joden op transport moesten. En daar komt Den Haag om de hoek kijken. Want Zöpf werkte voor de Sicherheitsdienst (SD) in Den Haag. 

De SD had in Den Haag twee vestigingen. Eén in Villa Winde-kind in het Westbroekpark. Daar werden bijvoorbeeld gevangen verzetsstrijders uit het Oranjehotel verhoord. En één in het HTO (Haags Tehuis voor Ongehuwden) aan de Rijswijkseweg. Mogelijk is vandaar de opdracht uitgegaan voor de transportlijst van 7 september 1943, die Etty en haar familie fataal zou worden.

Een zijsprong

In mijn jongensjaren, van 1950 tot 1960, woonde ik in de Stuwstraat in Molenwijk. Het HTO aan de Rijswijkseweg 340 was om de hoek. We liepen daar vaak langs. Ik herinner me dat mijn vader dan soms grappend zei: “Daar wonen vrijgezellen, mannen die geen vrouw kunnen krijgen.” Er werd wat lacherig over gedaan. Tijdens de oorlog werd daar weinig gelachen. Het HTO was gevorderd door de Duitse Sicherheitsdienst. Daar werden de deportaties georganiseerd. Ongeveer 13.000 Haagse joden werden op transport gesteld. Daarvan zouden er 12.000 niet terug-keren… Nu zijn er 73 studenten gehuisvest. 

Nog minder gelachen in de oorlog werd er in Villa Windekind. Deze villa was het hoofdkwartier van de SD in Den Haag. Gearresteerde onderduikers, joden en verzetsstrijders werden hier verhoord. Hierbij gebruikte de SD ook geweld. In de kelders van Villa Windekind waren folterkamers gevestigd. Daar werden verdachten zwaar mishandeld. Om bekentenissen af te dwingen werden de verdachten onder meer langdurig in een badkuip onder water gehouden. De SS’er Franz Fischer was een van de beulen. Dit gebouw aan de Nieuwe Park-laan 76 met een opvallend over-hellend zadeldak is nu een Rijksmonument.

Theater Dakota

Op 4 mei 2024 om 21.00 uur (dus op gepaste afstand van de dodenherdenking) speelt Dinette Kooiman uit België in Theater Dakota haar voorstelling Hoe mooi ze was. Geheel gebaseerd op teksten uit de dagboeken van Etty Hillesum. Er zijn intermezzi met muziek van Theodorakis door het ensemble van Mattie de Rijck. Het is een uniek en eenmalig optreden. Voor meer informatie: theaterdakota.nl