Van Speijk - dan liever de lucht in

Wat is een held? In mijn editie van Van Dale’s woordenboek staat: ‘Strijder die door moed uitblinkt’, Iemand die niet bang is, die het gevaar niet vreest’. Een van de Nederlandse zeevaarders die met een straat in het Zeeheldenkwartier geëerd wordt, werd zeker als een held gezien: Jan van Speijk.

Van kleermaker tot zeevaarder

Jan van Speijk was al jong wees en groeide op in het Burgerweeshuis in Amsterdam. Daar kreeg hij een opleiding tot kleermaker. In 1820 echter, hij was toen achttien jaar, ging hij bij de Koninklijke Marine en maakte diverse expedities naar het toenmalige Nederlands-Indië mee. 

Belgische opstand

Na de nederlaag van de Franse keizer Napoleon Bonaparte werd in 1815 een groot Koninkrijk der Nederlanden gecreëerd. De grote mogendheden van die tijd, Groot-Brittannië, Pruisen, Oostenrijk en Rusland, wilden ten noorden van Frankrijk een stevig land om te voorkomen dat nog eens een Frans leider zou proberen de macht in Europa te grijpen. En zo werd de over-over-over-overgrootvader van koning Willem-Alexander koning van een land dat het huidige Nederland en België omvatte. Koning Willem I was echter een man met een autocratische stijl van regeren en luisterde niet naar de wensen van zijn onderdanen in de Zuidelijke Nederlanden. Dit leidde tot de Belgische Opstand: op 4 oktober werd in Brussel de onafhankelijkheid uitgeroepen.

Willem I vecht terug

Koning Willem I was het uiteraard niet eens met deze eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring en probeerde de macht terug te krijgen. Hij stuurde troepen onder de leiding van zijn zoon, kroonprins Willem, de latere koning Willem II. Ook de marine speelde uiteraard een rol. Jan van Speijk lag tijdens de opstand in de haven van Antwerpen. Hij was commandant van een kanonneerboot, een zeilschip bewapend met één kanon. Zijn opdracht was om alle schepen te controleren die naar en van Antwerpen voeren.

Dan liever de lucht in

Op 5 februari 1831 raakte Van Speijk in de problemen. Zijn schip was bij het fort Sint Laurent aan lagerwal geraakt, wat betekende dat het door de wind steeds tegen de wal werd geblazen en het Van Speijk niet meer lukte om weg te varen. Belgische, gewapende soldaten uit het fort konden aan boord springen, trokken de vlag van de mast en eisten de overgave. Van Speijk zei dat hij naar zijn kajuit moest om zijn papieren te halen en de kajuitstrap af. Even later, omstreeks half tien, blies hij het schip op door waarschijnlijk met een brandende sigaar een vat buskruit tot ontploffing te brengen. Terwijl hij naar beneden liep, had hij overigens nog wel de scheepsjongen gewaarschuwd dat er iets ging gebeuren. De legende wil dat hij zou hebben gezegd: “Dan liever de lucht in!”.

Daarna 

Zijn actie had militair geen grote betekenis en er waren ook 27 van zijn bemanningsleden omgekomen. Toch werd Jan van Speijk al snel als een nationale held gezien, iemand die zichzelf had opgeofferd voor een belang-rijke zaak. In het koninkrijk werd een rouwperiode van drie dagen afgekondigd. Vier dagen na de ontploffing werd een deel van zijn lichaam - het bovenste stuk van de romp - teruggevonden. Het is in een vaatje met spiritus naar Amsterdam overgebracht waar het na enige omzwervingen in mei 1832 met een grote plechtigheid in de Nieuwe Kerk in Amsterdam werd herbegraven. Daarbij waren ook de wezen van het Amsterdamse Burgerweeshuis prominent aanwezig en in de kerk werd een gedenkteken aangebracht. 

Al een paar dagen na de dramatische gebeurtenis ondertekende de koning een koninklijk besluit waarbij werd bepaald dat de Nederlandse marine voortaan altijd één schip naar Van Speijk zou vernoemen, een traditie die tot op de dag van vandaag in ere wordt gehouden.

In het Zeeheldenkwartier

Ook in Den Haag wordt Van Speijk geëerd, natuurlijk in de Van Speijkstraat. Kijk ongeveer op de hoogte van nummer 30 naar boven en je ziet Jan aan de gevel afgebeeld. Het gedenkteken is in 1881 aangebracht, vijftig jaar na zijn dood.