De Haagse streken van Vincent van Gogh

Tegenwoordig wordt Vincent van Gogh gezien als een van de grootste kunstenaars aller tijden en kent iedereen het dramatische verhaal van de excentrieke man die in een vlaag van waanzin zijn oor afsneed. Maar niet veel mensen weten dat Den Haag voor deze kunstenaar een doorslaggevende rol heeft gespeeld.

In Den Haag ontwikkelde Vincent van Gogh zich als kunstenaar en mens. Hier zijn de plekken van herinnering verbonden met de kunstwerken en brieven. Niet alleen in Frankrijk of in Nuenen kunnen wij Van Gogh op de voet volgen, maar ook in de Hofstad en haar directe omgeving. Zijn eerste brieven, zijn eerste schilderijen, zijn eerste gebruik van hulpmiddelen als het perspectiefraam en zijn eerste betaalde opdracht hebben een Haagse oorsprong. Den Haag was maar liefst 6 jaar zijn verblijfplaats en zorgde voor een leven lang inspiratie. Hier leken de kansen zich te keren, een doorbraak was voorhanden, maar het mocht niet baten. Na zijn vertrek uit Den Haag zond Vincent van Gogh nog jarenlang werk naar de stad en wachtte op waardering en goedkeuring, maar tevergeefs. Tijdens zijn verblijf in de kliniek St. Remy nam hij het Haagse werk als basis voor nieuwe schilderijen. Zelfs zijn laatste kunstwerk heeft een directe link met Den Haag.

Van Gogh werkte jarenlang als kunstverkoper op de Plaats en vestigde zich opnieuw in de internationale kunststad Den Haag, na besloten te hebben om kunstenaar te worden (ruim in de 20). Het Haagse werk is van een totaal ander karakter dan zijn beroemde Franse werk, maar was voor Nederland qua onderwerpskeuze in die tijd niet zo vernieuwend. Arbeiders, de achterkant van de vervuilende fabrieken, de zelfkant van de maatschappij, het waren onderwerpen die anderen in Den Haag meden, maar die Van Gogh interessant vond en ons een juist beeld geven van de 19e-eeuwse maatschappij.

Het Haagse werk van Van Gogh is goed in een internationale context te plaatsen. De industrialisatie bracht naast welvaart ook veel sociale ellende met zich mee. Van Gogh was een belezen man. Hij had een sterke voorkeur voor boeken van schrijvers als Victor Hugo en Charles Dickens waarin de sociale wantoestanden, het verschil tussen rijk en arm en de macht van de staat tegenover de onmacht van het volk, centraal staan. Ook het Haagse werk van Van Gogh vertoont melodramatische effecten. Zo maakte hij een vroeg schilderij van de aardappelwroeters, die vlakbij de vuurtoren in Scheveningen naargeestig door de aarde wroeten om hun zuurverdiende maaltijd bijeen te scharrelen, een werk dat op te vatten is als voorloper van het wereldberoemde schilderij De Aardappeleters dat hij in 1885 in Nuenen maakt. Het pandhuis, de gaarkeuken, de achterbuurt; het waren dankbare onderwerpen voor de jonge kunstenaar. Ook maakt hij een aquarel van een loterij in de Spuistraat, waar arme mensen als vliegen op de stroop op afkomen.

Een pionier is Van Gogh altijd geweest, maar hij is ook te plaatsen in een traditie. Van zijn aangetrouwde neef, de bekende landschapsschilder Mauve kreeg hij een aantal schilderlessen op de Uilebomen in Den Haag. Hij tekende enkele malen naar model bij Pulchri Studio, kende de kunstenaars die in Den Haag werkte en ging veel met Breitner op stap. Hij had een uitgebreide kennis over de internationale kunst, zowel van de toenmalige moderne ontwikkelingen als van het verleden, en had een uitgebreide collectie afbeeldingen. Aanvankelijk werkte hij in het kleurgebruik van de Haagse School, die ook wel Grijze school wordt genoemd. Hij werkte in de toen moderne technieken, zoals de aquarel. Ook ging hij –in navolging van de Franse school van Barbizon- buiten werken, net als zijn collega-schilders van de Haagse School. Met zijn schilderkist, tubes verf, perspectiefraam en doeken ging hij in de overvolle paardentram op weg naar Scheveningen, waar hij vaak in de duinen en op het strand te vinden was. Hij trotseerde weer en wind en was zelfs zo fanatiek dat hij op de meest stormachtige dagen met zijn doeken aan het strand te vinden was. Het zand dat op het nog natte doek waaide, moest hij van zijn doeken afvegen om een nieuwe poging te wagen de sfeer met zijn penseel te treffen en om zich staande te houden tegen de harde regen en wind.
Van Goghs Haagse jaren staan in het teken van onderzoek naar perspectief, proportie, kleur, compositie en type figuren en houdingen. Onderzoek dat beginnende leerlingen en kunstenaars doen, zodat zij de kwaliteiten ontwikkelen om als autonoom kunstenaar een eigen weg in te slaan. Van Gogh was daarin niet anders dan zijn vakbroeders, maar waarin hij wel verschilde was de aanpak. Modellen pikte hij op van straat. Goedkope modellen, zoals weeskinderen en weesmannen (oorlogsveteranen) gebruikte hij veelvuldig. Zelfs in zijn laatste levensjaar hebben de tekeningen en allereerste lithografieën die hij in Den Haag maakte gediend als voorbeelden voor zijn schilderijen, dit keer in de nieuwe kleurenstelling en met de expressieve schildertrant, waardoor hij zo bekend is geworden. Veel mensen kennen dit werk wel, maar de Haagse oorsprong niet.

Vanwege zijn opvliegende karakter en zijn tegendraadse en onorthodoxe verhouding met een prostituee Sien Hoornik, brak de Haagse kunstwereld al snel met de berooide kunstenaar. Vincent bekommerde zich om de zwangere en zieke Sien en haar kinderen. Hij nam hen in huis en leefde aanvankelijk als gelukkige familieman met zijn jonge gezin. Sien diende Vincent van Gogh tot model. Van haar maakte hij een van zijn beste werken: Sorrow. Zijn broer Theo van Gogh ondersteunde het gezin financieel en met goede raad, terwijl bij Vincent de hoop onuitwisbaar bleef bestaan om iets verkoopbaars te maken. Door nijpend geldgebrek verlaat hij tenslotte Den Haag, maar niet zonder de wens uit te spreken naar Theo om terug te keren, wanneer de kansen zich keren en zijn aquarellen goed genoeg zijn. De herinneringen aan Den Haag bleven voor Vincent bitterzoet. Een van de mooiste herinneringen had hij aan een wandeling die hij met zijn broer maakte bij de Laakmolen en waar hij na de regen melk had gedronken. Het staat voor hem symbool voor gelijkgestemdheid met zijn broer en het geeft hem een gevoel van nostalgie: ‘zóó het zelfde voelend, zoo het zelfde denkend en geloovend’.

In zijn Franse tijd stuurt Van Gogh nog altijd werk naar Den Haag. Zo wil hij onder de aandacht gebracht worden bij zijn vroegere werkgever Goupil & Cie en stuurt hij de weduwe van Mauve een prachtig schilderij van ‌Perzikbloesem na het overlijden van haar man. Den Haag is door Van Gogh nooit vergeten, maar Den Haag vergat Van Gogh wel.