Zorg voor krankzinnigen in de middeleeuwen

Altijd is er zorg geweest voor mensen die krankzinnig genoemd worden. Het klassieke woord ‘krankzinnig’ (ziek van zinnen) wordt gebruikt voor mensen die zich anders gedragen dan anderen. Meestal kunnen zij niet leven met de normen en waarden van die tijd, waardoor zij zich ook niet staande kunnen houden in die maatschappij.  

Krankzinnig wordt ook wel eens vertaald met ongewenst gedrag. Ongewenst gedrag is afhankelijk van cultuur en tijdgeest, met iedere keer eigen normen en waarden. In de middeleeuwen gelden bijvoorbeeld andere normen dan in de achttiende eeuw. In de Oudheid bestaan weer andere opvattingen. Als je in de Oudheid droomt dat je krankzinnig bent, is dat een goed teken, want dat betekent geluk. Mensen zullen je verzorgen en geven wat je nodig hebt.¹ Tot en met de middeleeuwen is de zorg voor krankzinnigen zo goed dat er veel simulanten zijn. Dat zijn mensen die doen alsof ze krankzinnig zijn, omdat ze dan gratis voedsel en zorg krijgen. Deze simulanten verdwijnen als er sprake is van opsluiting. De zorg aan krankzinnigen wordt vooral gegeven door families, kerken, kloosters en stedelijke besturen. 

Woudmensen

Het gebeurt nogal eens dat mensen met ongewenst gedrag gaan zwerven. Dan vlucht die mens uit de maatschappij en probeert te overleven in bossen, duinen en andere verlaten gebieden, de zogenoemde wildernis, ook in en rond Den Haag. Deze mensen worden woudmensen genoemd. Opvallend genoeg zijn het meestal mannen. De woudman mijdt menselijk contact, is naakt, behaard, vaak asociaal, agressief en seksueel ontremd. Meestal is hij met heftige emoties van huis weggegaan en zwerft hongerig en angstig rond. Als mensen zo’n zwerver vinden, proberen ze hem over te halen mee te komen, maar dat lukt niet altijd. De middeleeuwse mens ziet dat de woudman hulp nodig heeft en wil die geven. Die hulp bestaat uit het wassen van de woudman en hem te scheren. Ook geven ze kleding, voedsel en medicijnen. Vaak laten ze, want het zijn vaak meerdere mensen die hulp bieden, hem laten luisteren naar muziek en ze spreken heilige of magische formules over hem uit. Soms helpt dat. Als een woudman geholpen is en weer wil gaan, kan dat. Meestal komt hij dan af en toe terug voor verzorging, voedsel en mededogen. Kennelijk doet de behandeling hem goed. Helaas wordt hij nogal eens door opgroeiende kinderen en knechten geplaagd. Ook kan hij slachtoffer worden van honger en oorlogen. Agressief gedrag van een woudman leidt vaak tot angst. Zo komt hij ook in sprookjes terecht, vaak als de kwade reus of een slechte dwerg.

Iwein

Ter illustratie een afbeelding van een woudman uit de dertiende eeuw. Deze vond ik in het slot Rodenegg ten noordoosten van Brixen, Zuid-Tirol. Deze woudman heet Iwein. Het Iwein-epos, een van de koning Arthur verhalen, vertelt dat Iwein na veel avonturen de wildernis in vlucht, na diep teleurgesteld te zijn in de liefde. Zijn eergevoel is grondig aangetast en hij is wanhopig. Hij wil er niet meer zijn en haat zichzelf. Zijn verdriet is zo verpletterend dat hij de kleren van zijn lijf trekt en verdwijnt in de verlatenheid. Ook hij wordt geholpen en uiteindelijk komt het goed met Iwein.² 

Voorbeelden uit middeleeuws Den Haag³

De volgende voorbeelden laten iets zien van de zorg voor krankzinnigen in Den Haag. Het betreft, ten eerste, hertog Willem van Beieren (1333-1389) oftewel Willem V. Hij is krankzinnig geworden door vergiftiging, waardoor hij de naam ‘Dulle Hertog’ krijgt. Dul of dol is het middeleeuwse woord voor gek. Zijn broer Albert neemt zijn hertogelijke taken over en zoekt een goede plek voor ‘onse lieve broeder hertogh Willem in kranken sinne’. Die vindt Albert in het slot Quesnoy in Henegouwen, waar Willem liefdevol verzorgd wordt. 

Het tweede voorbeeld betreft iemand die gestraft wordt. Eind veertiende eeuw pakt de schout een man op omdat hij iemand met een mes heeft gestoken. De middeleeuwse rechter bepaalt dat zijn hand moet worden afgehakt. Een bode gaat naar Haarlem waar meester Jan de Stocker (beul) woont en verzoekt hem naar Den Haag te komen. Intussen wordt ontdekt dat de dader ‘een arm dolman was ende een ghec’. Deze ontdekking doet de situatie veranderen. Een dolman mag immers niet gestraft worden. Iemand die dol is, mag wel vastgehouden worden tot zijn dolheid voorbij is. Als Jan de Stocker aankomt in Den Haag, hoeft hij niets te doen en kan rechtsomkeer maken, nadat zijn onkosten zijn vergoed.

Soms is onduidelijk welke zorg een krankzinnige nodig heeft. Het volgende voorbeeld laat zien dat er vaak een priester bij geroepen wordt, zoals bij Cunsel op 22 juli 1396. We weten niet wat de priester zegt of doet, ongetwijfeld heeft hij gebeden en Cunsel gezegend. Korte tijd later gaat Cunsel op bedevaart. Dat zal niet ver weg zijn geweest, want al in augustus van datzelfde jaar komt hij terug. Iemand koopt wat kleding voor hem en Jan van Renesse heeft een camertje of huisje met een bed voor hem gemaakt omdat Cunsel ‘dul’ is. Het kan zijn dat Cunsel zwak van zinnen is. Zwakheid van zinnen valt in de middeleeuwen onder het begrip krankzinnigheid. 

De zorg voor krankzinnigen bestaat ook uit het af en toe vastzetten van iemand die niet tot redelijkheid in staat is. Maar dat moet wel aangevraagd worden, want je mag niet zomaar iemand vastzetten. In dit voorbeeld klinkt zorg van de familie door. Pylgrims Simonsz vraagt in 1415 samen met enkele familieleden of hij zijn broer af en toe vast mag zetten als hij onrustig is. Hij belooft zijn broer los te maken als die weer rustig is. De toestemming wordt gegeven door graaf Willem VI, het neefje van zijn krankzinnige oom Willem V. 

In de oudheid tot en met de middeleeuwen is er altijd zorg voor krankzinnigen, hoewel op een andere manier dan in de huidige tijd.

¹ S. Mooij-Valk, Artemidoros van Daldis, Droomboek, Primera Pers Leiden. p. 169

² Aue, Hartmann von (2020) Iwein, de ridder met de leeuw. Vertaald door Wieke Schultink-Dolk. Uitgeverij Verloren, Hilversum. 

³ C. van Straten (2021), Van Kapel tot Dolhuys. Haagse geesteszorg vanaf de Middeleeuwen tot 1700. Uitgeverij De Nieuwe Haagsche.