Een dubbelmonument in Bezuidenhout

Den Haag heeft veel beelden en monumenten waarvan sommige een bijzondere geschiedenis hebben. Een daarvan is een gedenkteken en oorlogsmonument in één. Dat klinkt vreemd maar is het niet: het Juliana van Stolberg Monument.

Aan de Koningin Marialaan, tussen moderne gebouwen, staat het in 1930 onthulde monument ter nagedachtenis aan Juliana, gravin van Stolberg (1506-1580) stammoeder van het Huis van Oranje-Nassau. Juliana was de moeder van Willem van Oranje, de Vader des Vaderlands. Zij heeft een wat vergeten, maar zeer belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse geschiedenis die eind negentiende eeuw pas de aandacht kreeg die het verdiende. Juliana was een weduwe met vier kinderen toen zij in het huwelijk trad met Willem van Nassau, bijgenaamd de Rijke, die op zijn beurt weduwnaar was met twee kinderen. Willem en Juliana waren net als veel leden van de Duitse adel lutheraans. Zij voelden zich geen ketter en zeker geen godslasteraar, zoals de Paus en zijn kardinalen de lutheranen beschouwden. Willem en Juliana zagen het lutheranisme als een kerkhervorming en niet als een nieuwe religie. 

Toen hun eerste zoon Willem werd geboren, werd hij net als zijn andere en latere broertjes en zusjes luthers opgevoed. Op het kasteel was een hofschool ingericht waar hun kinderen en kinderen van adellijke families uit de omgeving privéles kregen. Juliana kreeg samen met Willem de Rijke nog elf kinderen, zodat hun inbreng alleen al zeventien kinderen was. De jonge Willem werd echter al op elfjarige leeftijd naar de hofschool van koning Karel V gestuurd. De koning eiste van Willem de Rijke dat de jonge Willem een katholieke opvoeding zou krijgen, want anders zou zijn erfenis, het prinsdom Oranje, niet doorgaan. Willem de Rijke stemde toe en zo werd de jonge Willem prins van Oranje. 

Moeder Juliana zag dit met gemengde gevoelens aan, maar zag ook dat de jonge Willem niet strikt in de leer was. Toen hij meerderjarig was geworden, schaarde hij zich achter de opstandige edelen uit Holland. Hij keerde zich af van de rooms-katholieke kerk en werd weer luthers. Als Stadhouder van Holland en Heer van Breda maakte hij grote kosten in de strijd tegen de Spanjaarden. Ondanks grote inkomsten uit zijn bezittingen en vermogens van zijn echtgenote verkeerde hij regelmatig in geldnood. Zijn moeder Juliana steunde hem echter onvoorwaardelijk en loste regelmatig zijn schulden af. Willem werd ook door zijn broers gesteund, zowel bestuurlijk (Johan) als militair (Lodewijk, Hendrik en Adolf).

Het monument

De rol van moeder Juliana achter de schermen van Willem van Oranje was niet lang duidelijk. Het heeft tot begin twintigste eeuw geduurd tot er meer aandacht voor haar kwam. Vandaar dat pas in 1925 het initiatief werd genomen een monument voor haar op te richten. Publicaties van M. Jochems, bijgenaamd De Oude Hagenaar, zorgden ervoor dat een ‘Nationaal Comité tot het oprichten van een gedenkteken voor Juliana van Stolberg’ werd opgericht onder voorzitterschap van luitenant-generaal Ph. W. Weber. Het comité zag het monument als een “eereschuld van Nederland aan Juliana van Stolberg” want zij was “de Stammoeder, de moeder van de Vader des Vaderlands”. 

Het comité richtte provinciale en lokale comités op om fondsen te werven. Ook werden de bestuurders in de koloniën, de ambassadeurs, consuls-generaal en consuls in het buitenland aangeschreven zodat met recht alle Nederlanders benaderd konden worden voor een bijdrage. De opbrengst viel echter tegen omdat in de brochure nogal wat aandacht aan de lutherse achtergrond van Juliana was besteed. Dit schoot in het verkeerde keelgat van de Nederlandse bisschoppen. De Kerk gaf daarop een negatief advies af voor donatie aan dit initiatief. De firma Koninklijke Begeer sprong in het gat en liet een platte penning ontwerpen door de bekende beeldhouwster Gra Rueb.

Deze penning zou in brons en zilver te koop worden aangeboden en de opbrengst zou ten goede komen aan het Nationaal Comité. De voorzitter van het Comité echter gaf geen toe-stemming. Hij was bang dat wanneer de opbrengst tegen zou vallen, dit een negatief effect op zijn fondsenwerving had. Uiteindelijk werd er voldoende geld ingezameld om aan de beroemde beeldhouwer B.A.M. Ingen Housz, winnaar van de Prix de Rome, opdracht te verlenen voor het maken van het gedenkteken. Het werd een zevenzijdig monument, uitgevoerd in wit kalksteen dat wat grofkorrelig van structuur is. Het past uitstekend bij de Duits-classicistische stijl van het beeld. Centraal staat Juliana met om haar heen vijf zonen: Johan, de bestuurder met in zijn hand de Unie van Utrecht, Lodewijk, de veldheer met in zijn hand een kaart en gekleed in een harnas, Adolf en Hendrik, steunend op een zwaard, gesneuveld in de strijd en Willem van Oranje. Na de onthulling heeft de Koninklijke Begeer de penning alsnog op de markt gebracht maar nu voor eigen rekening en risico. Ze zijn antiquarisch nog steeds verkrijgbaar.

Koningin Wilhelmina was door alle publiciteit rond Juliana van Stolberg onder de indruk geraakt van deze vrouw en vernoemde haar dochter naar haar. Het was dan ook prinses Juliana die in 1930 het monument aan het Louise de Colignyplein onder grote belangstelling onthulde. 

Het bombardement

De wijk Bezuidenhout werd op 3 maart 1945 getroffen door een vergissingsbombardement van de Engelsen. Hierbij kwamen ruim vijfhonderd burgers om het leven en de wijk werd grotendeels verwoest. Ook van de bebouwing rond het Louise de Colignyplein bleef weinig over. Wonder boven wonder bleef het monument gespaard en stond het fier overeind tussen de puinhopen. Bij de wederopbouw werd de wijk heringericht en was er geen plaats meer voor het Louise de Colignyplein. Het monument werd daarop honderd meter verplaatst naar wat nu de Koningin Marialaan is. Daar heeft het een zichtbare plaats gekregen, met uitzicht op de Juliana van Stolberglaan. In 1985 heeft het Nationaal Comité 4 en 5 mei op initiatief van de lokale afdeling het monument erkend als oorlogsmonument. Het heeft namelijk de oorlog overleefd en is symbool voor de omgekomen burgers. Het was het begin van een jaarlijkse herdenking, waardoor het monument nu een tweeledige betekenis heeft.

Tot slot

Juliana van Stolberg had bij haar overlijden 160 klein- en achterkleinkinderen. In de loop der eeuwen zijn door huwelijken in vrijwel alle Europese vorstenhuizen telgen te vinden die afstammen van Juliana van Stolberg. Zij wordt dan ook wel eens de moeder van alle vorstenkinderen genoemd.