Samenkomst van staatshoofd en parlement

Vanaf 1930 is het gebruikelijk om de dag waarop de troonrede wordt voorgelezen Prinsjesdag te noemen. Het woord Prinsjesdag is van een veel oudere datum, al is het wel zo dat het oorspronkelijk een andere betekenis had. Het hield verband met de viering van de verjaardagen van de kinderen van een stadhouder of van een prins van Oranje. De Oranjegezinden uit die tijd maakten er een uitbundig volksfeest van en dit was tevens bedoeld als demonstratie tegen de leden van andere partijen. De bekende Leidse kunstschilder Jan Havickszoon Steen heeft rond 1670 een schilderij gemaakt met als titel Prinsjesdag, ter ere van de geboorte van prins Willem III van Oranje-Nassau op 14 november 1650. In het midden, onderaan het schilderij ligt een vel papier en hierop staat: “Op de gesondheyt van het nassaus basie, in de eene hant het rapier, in de anderen hant het glaesie.”

De derde dinsdag in september

De eerste troonrede werd op 2 mei 1814 uitgesproken door koning Willem I. In artikel 65 van de Grondwet staat dat deze troonrede voorgelezen moet worden. In verreweg de meeste gevallen werd dit door de koning of koningin gedaan, maar niet altijd. Zo heeft koningin Wilhelmina dit overgelaten aan een minister toen ze in verwachting was van haar dochter. Uiteraard werd er in dat geval niet van een troonrede gesproken. De Gouden Koets die tijdens de rijtoer door Den Haag gebruikt wordt, werd voor het eerst voor deze gelegenheid in 1903 gebruikt. Deze koets is door de bevolking van Amsterdam aan koningin Wilhelmina geschonken. De koets is tussen 1897 en 1898 gebouwd. Ze heeft de Tweede Wereldoorlog overleefd omdat ze tot museaal object verklaard was en dat heeft de Duitsers kennelijk weerhouden om haar te vorderen, zoals bij veel andere voertuigen wel gedaan werd. Uit de rest van dit verhaal zal blijken dat de koets niet altijd gebruikt is om deze rijtoer te maken. Aanvankelijk vond deze gebeurtenis op de eerste maandag van de maand november plaats. Die datum is enkele malen veranderd. Van de derde maandag in oktober naar de derde maandag in september in 1848. De reden hiervoor was dat men de tijd tot 1 januari van het volgende jaar te kort vond om een en ander voor dat nieuwe regeringsjaar te regelen. Vervolgens is in 1887 de maandag veranderd in dinsdag, dit om te voorkomen dat de deelnemers aan de vergaderingen op zondag zouden moeten reizen. Kamerleden van christelijke huize hadden hier bezwaar tegen. De troonrede wordt samengesteld door de ministers. Ze leveren een tekst in die op dat moment van belang is. Tijdens een vergadering van de Ministerraad wordt het concept van de troonrede besproken. In hoeverre de koningin of de koning invloed heeft op de inhoud ervan is onbekend. Naast het voorlezen van de troonrede is het gebruikelijk om halverwege de middag in de Tweede Kamer van de Staten-Generaal de Rijksbegroting en de Miljoenennota te presenteren.

1945

Omdat het dit jaar 75 jaar geleden is dat de Tweede Wereldoorlog beëindigd is - hier werd in deze krant al de nodige aandacht aan besteed - stel ik voor om de eerste Prinsjesdag erna op de derde dinsdag in november (!) 1945 onder de loep te nemen. Zo vlak na de oorlog leek het koningin Wilhelmina verstandig om deze bijeenkomst sober te houden. De Gouden Koets werd vervangen door een auto en er stonden geen militairen in gala-uniform langs de route. De auto werd begeleid door leden van de diverse verzetsgroepen uit de oorlog, de Binnenlandse Strijdkrachten. De troonrede uit dat jaar begint als volgt: “Gevoe-

lens van diepe bewogenheid mengen zich met vreugde en erkentelijkheid nu ik na zes jaren van bittere scheiding weer in uw midden verschijn. Leed en ontbering, nederlaag en ontreddering, maar ook offervaardigheid en heldenmoed kenmerkten de donkere jaren der Duitsche furie. In smart gedenken wij de tienduizenden Joodsche landgenoten, die werden gemarteld en vermoord, de millioenen Nederlanders en Indonesiërs, wier veiligheid bedreigd, wier levenskracht verteerd en wier zedelijk oordeel werd aangetast.” Wilhelmina merkte later over deze Prinsjesdag op: “Naar mijn oordeel de mooiste opening der Staten-Generaal die er ooit geweest is. De stoet was geheel aangepast aan de tijdsomstandigheden. Wij gingen per auto. De auto werd geëscorteerd door de Binnenlandse Strijdkrachten in donkerblauwe overall, en de

onderdelen van leger, vloot en luchtmacht droegen slechts battledress*.” Ze voegde hieraan toe: “Doch ik sta hierin vrijwel alleen.” *Battledress is het Engelse woord voor gevechtskleding.

De samenkomst van de Staten-Generaal in 1945 was niet zomaar een vergadering. Sinds 10 mei 1940 was de Tweede Kamer niet bijeen geweest en daar komt bij dat het niet vanzelfsprekend was dat het parlement op dezelfde manier zou doorgaan als daarvoor. Hadden we iets van de Tweede Wereldoorlog geleerd? Moest de regering misschien meer macht krijgen ten koste van het parlement om zo een volgende oorlog te voorkomen? Was de evenredige vertegenwoordiging nog wel de juiste vorm om de Kamerzetels te verdelen? Moesten de zuilen doorbroken worden zodat het politieke standpunt de voorrang kreeg boven het godsdienstige standpunt? Was het wel verstandig om met twee Kamers door te gaan of moest het één Kamer worden? U ziet het, vragen en standpunten te over. Toch besloot men uiteindelijk om min of meer op de oude voet door te gaan.

Twee maanden eerder kwamen de Kamerleden die in 1940 in de Kamer zaten bijeen om te bepalen wie er wél en wie er niet een plaatsje verdienden. Tien leden zijn tijdens de oorlog overleden en de NSB-leden en diegenen die met de Duitsers gecollaboreerd hebben zijn uiteraard niet welkom. Daarnaast hebben enkele leden tijdens de oorlog ontslag genomen. De Duitsers hadden namelijk bepaald dat alleen de leden die ontslag namen recht hadden op een pensioen. Kortom, er waren nogal wat lege bankjes tijdens het uitspreken van de troonrede. Op 16 mei 1946 werden deze lege plaatsen opgevuld.

Laat ik met een vraag eindigen. Alleen de kinderen van Haagse scholen zijn vrij op Prinsjesdag. Weet iemand van u wanneer dat begonnen is? Ik kan me niet herinneren of dat in mijn tijd ook al zo was.