Hoe Ot en Sien in een Russisch schoolboekje terechtkwamen

De huidige huizen in de Tullinghstraat zijn zo’n dertig, veertig jaar geleden gebouwd. Daarvoor stond er onder meer een school in deze straat. In het woonhuis voor de bovenmeester naast de school woonde van 1885 tot 1916 Jan Ligthart. Hij is naar mijn mening de belangrijkste vernieuwer binnen het onderwijs in ons land tot nu toe. Zo heeft hij bijvoorbeeld duidelijk gemaakt hoe de ontwikkeling van een kind verloopt. Hij is vooral bekend gebleven door de vele schoolboekjes die hij samen met zijn vriend Hindericus Scheepstra schreef. Denk maar aan de boekjes over Ot en Sien. Annie M.G. Schmidt heeft ze als voorbeeld gebruikt voor haar boekjes over Jip en Janneke. Zelfs in Rusland zijn enkele verhaaltjes over Ot en Sien in een schoolboekje terechtgekomen. Hoe is dat in zijn werk gegaan?

Een Russisch schoolboekje

Voordat ik aan het schrijven van een biografie over Jan Ligthart begon, heb ik alles dat maar enigszins betrekking op hem had, gelezen. Zowel wetenschappelijke literatuur als populaire uitgaven. In het door de Groningse journalist Jan Niemeijer geschreven boek Kijk, Ot en Sien staat op bladzijde 84 een illustratie van een Russisch schoolboekje. Hier zouden enkele verhaaltjes over Ot en Sien instaan. Ik ben vervolgens op zoek gegaan naar dat boekje, maar dat was nog niet zo eenvoudig. Jan Niemeijer vertelde me dat het boekje uitgeleend was voor een tentoonstelling en dat hij het vervolgens niet meer teruggekregen had. De uitgever van zijn boek heb ik ook opgebeld maar die kon mij niet verder helpen. Mijn broer Hans is met een Russische getrouwd en hij beheerst de Russische taal. Hij is op een Russische variant van Marktplaats op zoek gegaan naar het betreffende boekje en zowaar, het werd aangeboden. Iemand moest op een afgesproken dag op een bepaalde tijd bij een uitgang van de metro in Moskou zijn, zodat hij daar het boekje kon kopen. Een kennis van Tamara, de vrouw van mijn broer, heeft dat gedaan en voor een uiterst gering bedrag, althans naar onze maatstaven, het boekje gekocht. Vervolgens is het naar een familielid in Sint-Petersburg gebracht. Ik stelde in mijn eenvoud voor om het boekje op te sturen, maar exemplaren die vóór 1960 gedrukt zijn, mogen niet worden uitgevoerd. Enkele maanden later is mijn broer naar Sint-
Petersburg gegaan en hij heeft het boekje meegenomen. 

Nog bij moeder 

In 1904 en 1905 zijn de vier deeltjes van Nog bij moeder verschenen. Het gaat hier om leesboekjes voor het tweede leerjaar. Al snel werden deze delen de boekjes van Ot en Sien genoemd, naar de twee hoofdpersonen uit de boekjes. De wijze van lesgeven op de school van Jan Ligthart in de Tullinghstraat werd ook ver buiten ons land geprezen. Zelfs Koningin Wilhelmina vond dat haar dochter Juliana les moest krijgen op de manier die in die school toegepast werd en dat is dan ook gebeurd. In 1909 bezocht de Russische architect en opvoedkundige Aleksándr Oestinowitsj Zelénko de school van Jan ligthart. Hij was op weg naar Amerika en had grote belangstelling voor de manier van lesgeven op de school van Jan Ligthart. In februari 1910 op de terugweg naar Rusland, heeft hij de school nogmaals bezocht. Hij heeft de nodige boekjes meegenomen en later werden er nog meer boeken naar hem toegestuurd omdat hij de Nederlandse taal wilde leren. Zo zijn deze boekjes in Rusland terechtgekomen.

Sjkóla i derévnja

Het betreffende boekje dat na veel omzwervingen in mijn bezit gekomen is, draagt de naam School en dorp. Het is in 1930 uitgegeven door de Staatsuitgeverij Moskou, Leningrad. Het gaat hier om de elfde druk met een oplage tussen de 686.000 en 810.00! Op het titelblad staat verder vermeld: ‘Eerste lees- en werkboek voor de dorpsschool, bestemd voor de eerste fase op scholen’. In de Sovjet-Unie maakte men namelijk wat het onderwijs betreft onderscheid tussen de stad en het platteland. Het boekje bestaat uit vijf hoofdstukken en in het hoofdstuk De lente staan vijf verhaaltjes die vrijwel identiek zijn aan de verhaaltjes in de boekjes van Ot en Sien. Je zou je kunnen afvragen of hier sprake is van plagiaat, maar dat lijkt me niet. Jan Ligthart zou er geen enkel bezwaar tegen gehad hebben – zo heb ik hem wel leren kennen – dat Ot en Sien ook in Rusland bekend zouden worden, al heten ze daar Misja en Masja. Bovendien bestonden er in die tijd in Rusland en de Sovjet-Unie geen overeenkomsten met het buitenland betreffende auteursrechten. Ik voeg twee bladzijden uit de boekjes toe, één van het Nederlandse en één van het Russische boekje. Ot en Sien en Misja en Masja spelen hier met een regenton. De teksten komen vrijwel overeen. Dat kun je van de illustraties niet zeggen. De tekening in het Nederlandse boekje is dan ook gemaakt door de bekende illustrator van schoolboekjes en schoolplaten Cornelis Jetses. Ook hij heeft net als Jan Ligthart in onze stad gewoond of moet ik zeggen ‘op Scheveningen’? Namelijk in de Gentsestraat op nummer 97.