Van pokkenbriefje tot QR-code

Bij het opruimen van familiespullen vond ik enige maanden geleden het zogeheten ‘pokkenbriefje’ van mijn vader in het trouwboekje van mijn ouders, Johannes Jacobus Verheij en Jantje Maria Stahlecker, die in het huwelijk traden in 1928 in het oude stadhuis aan de Groenmarkt. In het trouwboekje zat een envelopje met daarop ‘Openbaar Onderwijs te ’s-Gravenhage’ en in keurig handschrift J.J. Verheij. In dat envelopje zat een verkleurd briefje van het ‘Vaccinatie Bureel’, met een verklaring dat “de genees- of heelkundige zich persoonlijk had overtuigd dat aan het vaccinatiebureel aldaar de koepokinenting was verricht aan Verheij Johannes Jacobus, geboren den 6e Sept. 1900 en dat hij zich persoonlijk ervan overtuigd had dat daarna tien koepokken zich had ontwikkeld die een zoodanig beloop hadden gehad dat zij voorbehoeding tegen de kinderpokken zooveel mogelijk waarborgen”, getekend 6 september 1903. Hij moest kennelijk terugkomen voor controle of de pokken waren opgekomen op zijn derde verjaardag. Op de achterzijde nog data, met handtekeningen van herhalingen op 2-4-’07 en 15-7-’15. Al die jaren bewaard, want het was een belangrijk document.

Pokken, Variola, is een besmettelijke, dodelijke ziekte; voor de ontdekking van de vaccinatie stierven er in Europa jaarlijks 400.000 mensen aan. Degenen die het overleefde hielden er vaak restverschijnselen als doofheid en slecht zien aan over. Daarnaast waren zij voor het leven getekend door lelijke pok littekens. We staan er tegenwoordig niet meer zo bij stil, maar vaccineren zoals wij dat kennen heeft al een lange geschiedenis van meer dan tweehonderd jaar. De Engelse arts Edward Jenner ontdekte dat meisjes die de koeien molken vaak een paar poklittekens op hun handen hadden en in een epidemie geen pokken kregen. Die koeien leden aan koepokken, een voor koeien niet zo erge ziekte met blaasjes op de uiers. In 1796 woedde er in Engeland een pokkenepidemie waaraan veel kinderen en volwassenen overleden. Jenner kraste wat vocht uit de koeienpokken van de uier op de arm van zijn eigen kinderen, die de epidemie bespaard bleven. Spoedig wilden veel mensen het vaccin. Hij publiceerde zijn onderzoek in 1798 in een Engels medisch tijdschrift. De resultaten waren zo gunstig dat er in korte tijd in heel Europa ingeënt oftewel gevaccineerd werd, vaccineren van het Latijnse woord vacca dat koe betekent.

In 1808 stelde Koning Lodewijk Napoleon van het Koninkrijk Holland, in de Franse tijd, hier al de koepokkenvaccinatie verplicht voor schoolkinderen. Ook in die tijd waren er al mensen wantrouwig tegenover vaccinaties; ze dachten dat kinderen zouden gaan loeien als koeien en zich als zodanig zouden gaan gedragen. De verplichting gold alleen voor schoolkinderen, naar school gaan was toen nog allerminst iets dat voor alle kinderen gold. In 1823 werd het pokkenbriefje indirect verplicht; de vaccinatie was niet verplicht maar de leerplicht wel. In 1857 werd de verplichting weer afgeschaft onder druk van bevindelijke Christenen, later de Antirevolutionaire Partij die op Bijbelse gronden tegen vaccineren waren, om in 1872 met de Wet op de Besmettelijke Ziekten na een epidemie in 1872 waarbij in Nederland 23.000 doden vielen - op een bevolking van 1,5 miljoen inwoners(!) - weer verplicht te worden gesteld. Mede onder de druk van de Antirevolutionaire Partij, een voorloper van het huidige CDA, werd de wet tijdelijk opgeschort voor gewetensbezwaarden op Bijbelse gronden. In 1939 werd dit definitief, maar er was natuurlijk wel indirecte dwang: vaccinatie niet verplicht maar leerplicht wel! Vandaar dat het briefje een belangrijk document was, zonder dat kon je niet naar school en kreeg je gedoe met de leerplichtambtenaar.

Van mijzelf heb ik ook nog een pokkenbriefje, geen Vaccinatie Bureel maar: Model No 2a (Art.3 inentingswet 1939) van 10 september 1944, “zonder goed gevolg”, de entstof in de Tweede Wereldoorlog was op dat moment niet om over naar huis te schrijven. Voor toelating op mijn lagere school had dat toen kennelijk geen consequenties. Op oudere leeftijd kreeg ik de vaccinatie alsnog, omdat ik in een land ging wonen waar het verplicht was. Aan uitzonderingen en gewetensbezwaren hadden ze geen boodschap! Het werd in het gele boekje bijgeschreven, de entstof was beter, het resultaat ook. Nu is er natuurlijk sprake van Covid-19. Corona vaccinatie is niet verplicht in Nederland, de QR-code is in feite een pokkenbriefje in een modern jasje met minder indirecte dwang; het niet hebben ervan geeft weliswaar enige beperkingen maar je krijgt geen straf meer omdat je de leerplicht hebt verzaakt.

In 1972 was er nog een pokken-epidemie in het toenmalige Joegoslavië, waarbij 35 personen overleden. In Nederland werd in 1974 gestopt met het vaccineren tegen pokken bij kleine kinderen en het pokkenbriefje werd in 1976 afgeschaft. In 1980 verklaarde de Wereld Gezondheidsorganisatie, de WHO, de wereld pokkenvrij!