Johan Wateler en zijn Vredesprijs

In Oslo wordt sinds 1901 ieder jaar de Nobelprijs voor de Vrede uitgereikt. De prijs is prestigieus, de keuze van de laureaten niet altijd onomstreden. De bekendmaking aan wie de prijs wordt uitgereikt is daarom wereldnieuws. Minder bekend maar niet minder prestigieus is de uitreiking van de Carnegie Wateler Vredesprijs. Sinds 1931 wordt deze prijs in het Vredespaleis uitgereikt. De winnaars halen niet het wereldnieuws, maar hebben zich niet minder ingezet voor de vrede. De industrieel Alfred Nobel heeft de naar hem vernoemde prijs financieel mogelijk gemaakt, in Den Haag was dat de bankier Johan Wateler. Hij heeft een belangrijke rol gespeeld in het bestrijden van armoede, versterking van de lokale economie en het bevorderen van vrede. 

Johan Wateler werd in 1857 in Haarlem geboren als zoon van een boekhandelaar. De familie behoorde tot de gegoede burgerij maar raakte aan lagerwal door het vroegtijdig overlijden van Wateler Sr. en het faillissement van de zaak. Johan verhuisde met zijn moeder naar Den Haag, waar zij de kost verdiende als naaister. Johan moest dan ook op jonge leeftijd gaan werken en via avondcursussen werkte hij zich op tot boekhouder. Een oom bezorgde hem een betrekking bij de Vlissingse Handelsbank. Na een jaar ging die bank echter failliet en overleed ook nog zijn oom. Johan vertrok daarop naar Amsterdam, waar hij met zijn inmiddels opgedane kennis en ervaring met internationaal effectenverkeer aan de slag ging. In 1886 vestigde hij zich als zelfstandig effectenmakelaar in Den Haag en bouwde al snel een interessante klantenkring op. Zijn behoudende maar ook succesvolle manier van vermogensbeheer werd zeer gewaardeerd en legde hem bovendien zelf geen windeieren.

Loopbaan

Johan was een vermogend man geworden die zich in de hogere kringen bewoog. Toch bleven enige deuren voor hem gesloten, zoals Sociëteit De Witte die mensen als hij niet toeliet. Johan vond dat niet erg omdat hij zich meer thuis voelde bij een andere vereniging, De Sphinx. Dit gezelschap bestaande uit rechters, notarissen, handelaren, aannemers maar ook edellieden kwam maandelijks bijeen in Hotel Groot Keizershof aan het Buitenhof. De leden van de vereniging, die trouwens nog steeds bestaat, discussieerden over maatschappelijke problemen en over wat daaraan kon worden gedaan. Een van hun initiatieven was de oprichting van de Zuid-Hollandse Kredietmaatschappij die leningen aan middenstanders en tuinbouwers verstrekte voor het doen van investeringen. De reguliere banken verstrekten in die tijd geen kredieten aan deze groepen vanwege het grote risico. 

Johan was een van de initiatiefnemers, was actief in het werven van fondsen ten behoeve van het vermogen en werd de eerste directeur. De kredietmaatschappij werd een groot succes. Een tweede initiatief was de oprichting van een hypotheekfonds ten behoeve van kredietverlening voor de aankoop van een huis. Het idee daarachter was dat de leningen een stimulans voor de woningbouw zou gaan betekenen, de werkgelegenheid zou verbeteren en ook de woningnood zou verlichten. De directeur van de Nederlandse Bank, mr. N.G. Pierson stond sympathiek tegenover dit initiatief en gaf persoonlijk toestemming voor deze nieuwe manier van kredietverlening. Het fonds werd een groot succes mede door participatie van Prinses Sophie, de zus van Koning Willem II, die niet alleen kapitaal ter beschikking stelde maar ook grond voor huizenbouw. Het fonds kreeg dan ook de naam Oranje Nassaufonds (nu WestlandUtrecht Bank) en was gevestigd op de hoek van de Kettingstraat en Gravenstraat, tegenover de Passage. Ook nu weer speelde Johan Wateler een cruciale rol bij de werving van fondsen en de organisatie van het fonds.

Vredesconferentie

Johan Wateler was er in zijn tijd al van overtuigd dat beleggen alleen succesvol is in tijden van vrede en welvaart. De laatste grote Frans-Duitse oorlog was weliswaar in 1871 afgelopen maar de sentimenten van revanche waren allesbehalve weg. Ook sociale onrust in Rusland en nationalistische bewegingen in Centraal-Europa zorgden voor een instabiele situatie. Dit was dus niet bevorderlijk voor het investeringsklimaat en de handel. Johan Wateler steunde daarom initiatieven die bijdroegen aan behoud van vrede. In Den Haag werd in 1899 de eerste mede door hem gefinancierde Vredesconferentie gehouden. Door de organisatie van deze Vredesconferentie, in 1907 zou er nog één volgen, kon Nederland zich profileren als een neutraal land waar grote waarde aan vrede wordt gehecht. Aan de basis van deze conferentie stond de Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht (1873 en 1899), waar afspraken over juridische, grensoverschrijdende geschilbeslechting werden gemaakt. Dit soort geschillen leidden in het verleden niet zelden tot politieke spanningen en oorlog. Internationale regelgeving en de oprichting van het Permanente Hof van Arbitrage tijdens de eerste Haagse Vredesconferentie moest dit voorkomen. Mr Tobias M.C. Asser was de grote initiatiefnemer hiervoor en ontving voor zijn werk in 1921 als eerste Nederlander de Nobelprijs voor de Vrede. 

CarnegieWateler Vredesprijs

Johan Wateler zag met lede ogen aan hoe gruwelijk de Eerste Wereldoorlog verliep en hoe schadelijk deze was voor Europa. Hij steunde daarom het initiatief van de Amerikaanse president Woodrow Wilson om een Volkenbond (nu Verenigde Naties) op te richten en juichte de komst van het Internationale Hof van Justitie, het Vredepasleis toe. Wateler had grote bewondering voor Carnegie, een puissant rijke Amerikaanse industrieel en de financier van het Vredespaleis. Wateler bewonderde ook Alfred Nobel die met zijn fortuin prijzen instelde voor uitmuntend wetenschappelijk onderzoek, de Nobelprijs. Hij besloot hun voorbeeld te volgen en zijn niet onaanzienlijke vermogen te bestemmen voor het uitreiken van een Prijs voor de Vrede. Na zijn overlijden in 1927 bleek uitreiking van de prijs nogal wat voeten in de aarde te hebben. Wateler had zijn geld vermaakt aan de Staat der Nederlanden en die met de uitvoering belast. Het toekennen van een vredesprijs aan een partij of persoon zou de strikte neutraliteit van Nederland in gevaar kunnen brengen. De Carnegie Stichting die het Vredespaleis beheerde, werd gevraagd de erfenis over te nemen en uit te voeren. Zo kon alsnog in 1931 de eerste Wateler Vredesprijs in het Vredespaleis worden uitgereikt en wel aan sir Eric Drummond, de eerste Secretaris-Generaal van de Volkenbond. Sindsdien wordt de prijs ieder jaar en na 2004 iedere twee jaar tijdens een plechtige bijeenkomst uitgereikt. De Carnegie Wateler Vredesprijs 2022 is op 3 november toegekend aan het Centre for Humanitarian Dialogue te Genève. Het centrum speelt een prominente rol bij conflictbemiddeling, recent nog bij de totstandkoming van de Zwarte Zee Graan Overeenkomst tussen Rusland en Oekraïne.