Het Heeswijkplein, een stedenbouwkundige blunder

Na de oorlog werden in Moerwijk, volgens de uitbreidingsplannen van Dudok, in koortsachtige haast aanvankelijk alleen maar huizen en nog eens huizen en verder niets neergezet. De bewoners mochten al blij zijn dat ze er konden wonen! Iedere vierkante meter werd volgebouwd. Het is dan ook opmerkelijk dat een lap grond van ruim 10.000 vierkante meter, het huidige Heeswijkplein, onbebouwd bleef. 

Er wordt verondersteld dat deze vlakte is vrijgehouden voor de bouw van een spoorwegstation. Maar al voor 1940 was duidelijk dat de verlegging van de spoorbaan en de bouw van een station geheel voor rekening van Den Haag zouden komen, dus financieel niet haalbaar! Overigens duurde het tot 1996 voordat het huidige station Moerwijk werd geopend.

Wat dan wel de reden van Dudok was om dit enorme plein aan te leggen, blijft onduidelijk. In zijn plannen is hiervoor geen bestemming aangegeven! Zo kreeg Moerwijk de beschikking over het grootste plein van Den Haag, misschien wel van Nederland. En wat te doen met zo’n plein? Omstreeks 1950 werd besloten om van het Heeswijkplein een winkelcentrum te maken en het middengedeelte te bestemmen voor evenementen. 

Sfeerloos

Het was een periode waarin nieuwe inzichten ontstonden over de vestiging van winkels. Tot dan toe waren winkeltjes in de oude wijken her en der verspreid, vaak op straathoeken. Uit onderzoeken kwam naar voren dat winkeliers en consumenten winkelcentra prettig vonden. Vooral als de afstand tot zo’n centrum gering is. Uitgangspunt was dat de consument voor de aankoop van zijn dagelijkse levensbehoeften niet langer dan twee en een half tot drie minuten behoeft te lopen.

Ook moest een winkelcentrum - volgens stedenbouwkundigen - vlak bij een belangrijke verkeers-weg liggen. Een tweede voorwaarde was dat een winkel-centrum een intiem geheel moest zijn. Vlakbij de Erasmusweg voldeed het Heeswijkplein aan de eerste voorwaarde. Het ‘intieme’ karakter van dit plein was een ander verhaal. 

Zo liet de verlichting van het plein nogal te wensen over. Met opzet had men het plein zonder lichtmasten gelaten om het geschikt te houden voor evenementen. De omringende straatverlichting was echter niet in staat het omvangrijke plein te verlichten, ook niet als alle etalagelampen brandden. Voorts was het Heeswijkplein op regenachtige en winderige dagen weinig aantrekkelijk. En wat ook niet meewerkte was de eenvormigheid van de winkels, waardoor een saaie eentonige winkelwand ontstond.

Kortom, zowel door de uitgestrektheid, slechte verlichting en de inrichting van het plein vond men het Heeswijkplein sfeerloos. Toch was er ook iets positiefs te melden…

Drooggelegd

De eerste jaren na de oorlog lag in Moerwijk de nadruk op woningbouw. Andere gebouwen als scholen en kerken werden voorlopig gehuisvest in houten noodgebouwtjes. Toch misten de bewoners nog iets. Het was in Moerwijk nergens mogelijk om (buitenshuis) een drankje, al dan niet alcoholisch, te drinken of op een terrasje te zitten. In de hele Moerwijk was geen enkel café te vinden. Iets waaraan in de geschiedschrijving van Moerwijk weinig aandacht is besteed. De wijk was als het ware drooggelegd, wat leidde tot de verzuchting: “woningen genoeg maar nergens een kroeg”. 

Dit veranderde pas in 1953 toen aan het Heeswijkplein drie winkelpanden werden samengevoegd en verbouwd tot café-restaurant ‘Moerwijk’, met een aangrenzend zaaltje dat geschikt was voor vergaderingen, voorstellingen en feestjes. Er waren ook vage ideeën voor een hotel. Dit lijkt vreemd, maar de nieuwe woningen waren niet geschikt om gasten te laten logeren. Een klein hotel zou in deze behoefte kunnen voorzien. Het is bij vage plannen gebleven.

Eerste levensbehoefte

Winkeliers die zich wilden vestigen aan het Heeswijkplein kregen te maken met hoge investering en hoge huren (32 gulden en meer per week). Toch was de belangstelling van de midden-stand groot. Bij de gemeente kwamen veel vestigingsaanvragen binnen. Bij de toekenning werd rekening gehouden met winkels voor eerste levensbehoeftes, zoals bakkers, kruideniers, groenteboeren, slagers, zuivelwinkels en sigarenwinkels(!). De winkeliers verwachtten een hoge omzet omdat de bewoners voor hun dagelijkse boodschappen waren aangewezen op de winkelcentra in de wijk. Bovendien was er geen concurrentie want de etagewoningen konden moeilijk worden verbouwd tot winkels. Het aantal winkels zou dus beperkt blijven!

Opening 

Op woensdagmiddag 28 juli 1954 werd het winkelcentrum feestelijk geopend door burgemeester Schokking. Hij hield een toespraak, knipte een lint door en liet enige ballonnen met een kaartje op. Het oorspronkelijke plan om duizend ballonnen op te laten, ging op last van de brandweer niet door. Ten slotte maakte de burgemeester een wandeling langs de winkels van het feestelijk versierde plein. 

De opening ging gepaard met een feestweek. Er was een kermis, versierde etalages, koopacties, de Moerwijkharmonie concerteerde regelmatig, een feestelijke optocht met reclamewagens trok door Moerwijk, de winkeliers speelden een gekostumeerde voetbalwedstrijd tegen ADO en iedere avond werd er gedanst in de open lucht. De feestweek werd afgesloten met een taptoe door de Moerwijkharmonie. 

Botsende belangen

Ondanks de hoge verwachtingen bleek al gauw dat het Heeswijkplein toch niet de allure had van een winkelcentrum. Men vroeg zich af hoe het plein aantrekkelijk kon worden gemaakt voor het publiek. Gedacht werd aan een bioscoop, een postkantoor of een zwembad. De aangewezen plek hiervoor was - volgens de winkeliers - een braakliggend terrein aan de Medlerstraat. Tot hun teleurstelling werd op deze plek een kerk gebouwd. Maar er was nog een mogelijkheid om de aandacht van het Haagse publiek te trekken.

In mei 1955 vormden de winkeliers van het Heeswijkplein een actiecomité met als doel bij de gemeente te pleiten voor een wekelijks te houden markt op hun plein. Verwacht werd dat door de markt hun omzet zou stijgen; vooral omdat de winkeliers in de eerste plaats zelf in aanmerking wilden komen om de kramen te bezetten. Dit plan werd door de andere winkeliers in Moerwijk verworpen. Zij vreesden dat hun omzet zou teruglopen. Bovendien was hen destijds, bij de vestiging in Moerwijk, de garantie gegeven over het maximumaantal winkels in de wijk. Dit aantal zou worden uitgebreid door de marktkooplieden. 

Het duurde tot maart 1957 voordat de knoop werd doorgehakt. Na overweging van pro- en contra-argumenten besloten B. en W. dat op het Heeswijkplein geen wijkmarkt zou komen. Het plein lag niet centraal in de nieuwe wijken en het lag te dicht bij de markt aan de Herman Costerstraat. Met andere woorden: het Heeswijkplein lag bijzonder ongelukkig voor het houden van een weekmarkt. Een VVD raadslid noemde het plein “een stedenbouwkundige blunder”.

Evenementen

Geen zwembad, geen markt en zelfs het idee voor een muziektent, tevens openluchtbioscoop, haalde het niet. Toch was het Heeswijkplein door zijn grootte een plein waarop veel mogelijk was. In de loop der jaren zou het plein dan ook het decor vormen van veel uiteenlopende evenementen.

Het begon al in het voorjaar van 1954 toen de winkeliers een paaseieren zoekwedstrijd organiseerden. Het middenterrein was nog woest en ledig, dus ideaal voor het verstoppen van paaseieren. De belangstelling was groot want ieder gevonden paasei kon ingeruild worden tegen 25 ‘gewone’ eieren. Later ging het verhaal dat sommige paaseieren zo goed waren verstopt dat ze pas tegen Kerstmis werden gevonden. Door de bestrating van het plein is het bij een zoekwedstrijd gebleven.

Andere evenementen keerden wel jaarlijks terug: de kermis, de openluchtconcerten van de Moerwijkharmonie, de avondvierdaagse, sportdemonstraties, lampion optochten, de intochten van Sinterklaas en de kerstboomverbranding. De tentoonstellingswagen van het Haags Gemeentemuseum had hier regelmatig zijn standplaats en in de jaren vijftig hield pater Jelsma er zijn pleinpreken. Ook stonden hier de tenten van Het Werkteater en van circus Toni Boltini.

Kortom, op het Heeswijkplein was destijds altijd iets te beleven. Het plein bleek zelfs geschikt als achtergrond van een ‘rampenfilm’.

Plein in puin  

Op een zonnige maandagochtend in juli 1959 streek een filmploeg van Polygoon-Profilti neer op het Heeswijkplein. Er werden - in opdracht van de Bescherming Burgerbevolking (BB) - buitenopnamen gemaakt voor een instructiefilm. De BB was opgericht om hulp te verlenen aan de bevolking onder bijzondere (oorlogs-)omstandigheden. Door middel van brochures en films werd aangegeven hoe men in nood-situaties moest handelen.

De filmopnamen op het Heeswijkplein waren bestemd voor een instructiefilm, getiteld Als de bom barst. De film liet zien welke maatregelen de bevolking moet treffen in geval van een atoomaanval. ’s Ochtends werden vreedzame tafereeltjes opgenomen: winkelend publiek, een postbode, een haringkarretje, een bakker, een huisvrouw die ramen zeemde enz. De middag-opnamen toonden scènes nadat de bom boven het Heeswijkplein was gebarsten. Voor deze scènes had men enkele vrachtwagens puin gestort over een deel van het trottoir langs het plein. Dit moest de suggestie van ernstige verwoestingen en onder puin bedolven doden en gewonden wekken. De binnenopnamen vonden plaats in de studio.

Om het publiek niet ongerust te maken zou de film in roulatie worden gebracht als de regering het tijdstip daarvoor gekomen achtte! Inmiddels is dit embargo opgeheven en kan de film op YouTube worden teruggezien.

Terugblik 

Het Heeswijkplein ligt er tegen-woordig enigszins verlaten bij. Het heeft zich nooit kunnen ontwikkelen tot een aantrekkelijk winkelcentrum. Ik heb in dit artikel enkele punten aangegeven die hiervan de oorzaak zijn. Maar er is nog meer dat in het nadeel werkte. Het plein is vrij toegankelijk voor autoverkeer en de winkel bevoorrading vindt aan de straatkant plaats. Ook kreeg men te maken met concurrentie van onder andere de Leyweg (1960) en de Boogaard (1963). En door verhuizing en vergrijzing liep de omzet van de winkeliers terug. Hierdoor heeft het Heeswijkplein de verwachtingen bij de opening niet kunnen waarmaken.