De Vredesconferenties van Den Haag

Den Haag ziet zich graag als stad van Vrede en Recht. Terecht, want het huisvest diverse internationale organisaties die vrede en recht met hun activiteiten willen bevorderen. Dit is niet iets van recente datum maar is reeds begonnen aan het einde van de negentiende eeuw! Professor Tobias Asser nam in 1893 het initiatief tot het organiseren van een internationale conferentie over Privaatrecht, gevolgd door een tweede in 1894. Deze conferenties waren zo succesvol dat Tsaar Nicolaas II van Rusland besloot zijn idee voor een Vredesconferentie in Den Haag te laten plaatsvinden. Zo’n conferentie komt echter niet uit de lucht vallen, daar is wel het een en ander aan vooraf gegaan.

De negentiende eeuw is voor Nederland een relatief rustige periode geweest. Na de Franse bezetting werd het een koninkrijk met een ambitieuze koning Willem I aan het hoofd. De samenvoeging met België bleek geen succes en na enige strubbelingen werd in 1833 besloten beide landen te scheiden. Dit was het enige ‘wapengekletter’ in die eeuw. In de landen om ons heen was het allesbehalve rustig. Frankrijk likte na de Franse Revolutie en de nederlaag van Napoleon haar wonden. In Duitsland was een beweging op gang gekomen om de diverse koninkrijken en staatkundige entiteiten samen te voegen tot één groot Duits Rijk. Deze ontwikkeling werd door Frankrijk met Argusogen bekeken. Het zat niet op een concurrent in Europa naast Oostenrijk en Rusland te wachten. De Frans-Duitse Oorlog van 1870 met Duitsland als overwinnaar, zorgde voor een beslissende herschikking in Europa: Frankrijk werd definitief een republiek, het Duitse Rijk werd onder keizer Wilhelm I een feit en Italië was nu als koninkrijk ook een eenheidsstaat geworden. 

Tsaar Nicolaas II voerde in navolging van Europa economische en politieke hervormingen in. Tegelijkertijd zag hij dat in Europa vredesorganisaties aan invloed gingen winnen. Tijdens de veldtochten van Napoleon (1804-1814) waren 400.000 militairen om het leven gekomen, waarvan velen door ontberingen. In de Frans-Duitse oorlog vonden ruim 200.000 soldaten in korte tijd de dood bij gevechtshandelingen. Moderne oorlogvoering had zijn intrede gedaan met de eerste experimentele mitrailleurs, luchtballonnen voor verkenningen en bombardementen, spoorlijnen voor de aanvoer van munitie en materieel etc. Nicolaas voorzag een escalatie en stelde voor een conferentie te organiseren voor het maken van afspraken over oorlogvoering maar ook over het beslechten van internationale geschillen.

Maar waar zou die conferentie gehouden moeten worden? Engeland, Frankrijk, Pruisen, Oostenrijk en Spanje vielen sowieso af, te veel partij. Zwitserland werd niet veilig genoeg geacht vanwege vele binnenlandse onlusten, de Scandinavische landen hadden geen belangstelling, evenals België. Ook Nederland voelde er in eerste instantie niets voor. De nog jonge koningin Wilhelmina was zich ervan bewust dat Nederland als neutraal land voor de hand lag, maar wilde niet als klein landje worden gezien dat kon bemiddelen tussen de groten! Bovendien steunde zij de boeren in Zuid-Afrika en vertrouwde ze Engeland zowel daar als in de wateren rond Nederlands-Indië niet. Tsaar Nicolaas II wist haar echter te overtuigen Nederland als gastheer op te laten treden. Zijn raadsadviseur Ivan Bloch had namelijk in 1893 en 1894 de internationale conferenties voor Privaatrecht in Den Haag bijgewoond en was diep onder de indruk geweest van de faciliteiten in de stad, de vergaderlocatie en de goede bereikbaarheid over land en zee. Hij was het die de tsaar adviseerde gepaste druk op Wilhelmina uit te oefenen om in te stemmen. Haar grootmoeder Anna Palowna was nota bene de zus van Nicolaas en de Oranjes hadden diverse malen financiële steun van de Romanovs genoten. Wilhelmina stemde uiteindelijk in. 

De eerste vredesconferentie van 1899

Koningin Wilhelmina opende als erevoorzitter de conferentie. Zij had Paleis Huis ten Bosch ter beschikking gesteld en in het bijzonder de Oranjezaal. Een zeer geschikte en toepasselijke locatie bovendien. De wandschilderingen waren geheel gewijd aan de heldendaden van stadhouder prins Frederik Hendrik. Hij was niet alleen beroemd vanwege zijn vele veroveringen van steden op de Spanjaarden maar ook voor zijn rol tijdens de vredesbesprekingen in Munster die tot het einde van de tachtigjarige oorlog zouden leiden. Hij overleed vlak voor de ondertekening, maar hield daar wel de bijnaam Frederik Vrederijk aan over. Zijn echtgenote prinses Amalia van Solms gaf aan twaalf schilders, allen leerlingen van Rubens, opdracht om de Oranjezaal te beschilderen met voorstellingen uit het leven van Frederik Hendrik. 

De zaal is te beschouwen als het hoogtepunt van de schilderkunst uit die tijd en maakte diepe indruk op de deelnemers. Deze vertegenwoordigers uit 26 landen maakten op hun beurt veel indruk in de stad. Met name diplomaten uit Aziatische landen, in hun bijzondere gewaden, trokken veel bekijks. De besprekingen verliepen voorspoedig en men kwam tot het opstellen en aanvaarden van drie verdragen en tot een verbod op het uitwerpen van bommen uit luchtballonnen, het gebruik van dum-dumkogels en gifgassen! Het verdrag om te streven naar vreedzame oplossingen voor internationale geschillen lag geheel in lijn met eerdere internationale afspraken over privaatrechtelijke geschillen. Het besluit een Permanent Hof van Arbitrage te stichten was een van de praktische uitkomsten van de conferentie. Het werd gevestigd aan de Prinsegracht in Den Haag en verhuisde in 1907 naar het Vredespaleis. Het succes van de conferentie was ook zichtbaar op de Wereldtentoonstelling van Parijs, waar Plateelbakkerij Rozenburg vijf Vredesvazen presenteerde. Deze zijn nog steeds te bewonderen in het Vredespaleis.

De tweede Vredesconferentie van 1907

Aan de tweede Vredesconferentie namen dit keer niet alleen vertegenwoordigers uit Europa en Azië, maar ook uit midden- en zuid-Amerika deel. Het grotere gezelschap week daarom uit naar de Ridderzaal. Ook nu werden spijkers met koppen geslagen. Men kwam tot gedetailleerde afspraken over oorlogvoering, bijvoorbeeld over de rechten en plichten van inwoners in neutrale landen, het gebruik van zeemijnen, het ombouwen van koopvaardijschepen tot oorlogsschepen etc. Voor die tijd belangrijke verdragen die door de meeste landen ook werden geratificeerd. Er heerste een optimistische stemming dat oorlogen voortaan via overleg en arbitrage voorkomen konden worden. De conferentie legde de basis voor de oprichting van de Volkenbond, de voorloper van de huidige Verenigde Naties. De Volkenbond moest de organisatie worden waar samen met het Hof van Arbitrage geschiedenis moest worden geschreven. De praktijk pakte met de gruwelijke Eerste Wereldoorlog anders uit toen alle afspraken door alle partijen met voeten werden getreden. 

Het Vredespaleis, officieel Internationaal Hof van Justitie, huisvest nog steeds het Hof van Arbitrage en wordt door de VN-lidstaten als zodanig ge-accepteerd. Maar de uitspraken kunnen alleen nageleefd worden als de betrokken partijen de uitkomst ook erkennen. De Vredesconferenties hebben echter geen wereldoorlogen kunnen voorkomen maar hebben wel gezorgd voor podia voor overleg tussen strijdende partijen: het Vredespaleis en de Verenigde Naties.