Het tragisch eind van een genie

Wie er niet naar speurt, ziet het niet eens. Geen wonder, de plaquette hangt zo’n drie meter boven de grond, naast een regenpijp en niet - wat normaal zou zijn - op ooghoogte naast de voordeur. De tekst wordt bovendien bedekt met een grote, groene vlek van de weersinvloed op de koperen achtergrond. Toch is de tekst op de gevel van Beukstraat 8-10 de moeite van het lezen waard: ‘6 november 1919 verzorgde vanuit dit huis H.H.S. à Steringa Idzerda (1885-1944) het eerste radio-omroepprogramma ter wereld’.

H.H.S. staat voor Hans Henricus Schotanus. Zijn geboortewieg stond in het Friese dorp Weidum, nu onderdeel van Leeuwarden. Zijn vader is huisarts. Hans is de oudste van vier kinderen. In 1904 is Hans - roepnaam Hanso - leerling aan de Kweekschool voor machinis-ten in Amsterdam, afdeling ‘technici’. Na een jaar verruilt hij dat instituut voor het ‘Rheinisches Technikum’ in Bingen (Duitsland). In 1908 studeert hij daar af als elektrotechnisch ingenieur.

Het is in Bingen dat hij via een professor kennismaakt met een radiostation voor het ontvangen en zenden van telegrafiesignalen. Een ervaring die zijn latere leven vormgeeft. Terug in Neder-land verdiept hij zich verder in elektro- en radiotechniek. De radio trekt hem, maar in die sector is geen baan te vinden. Dus gaat hij elektrische installaties ontwerpen en bouwen. Hij vindt werk bij Siemens in Den Haag (1909-1910), AEG-installatiebureau Amsterdam (1910-1911) en bij Bergman AG Amsterdam (1911-1913).

In zijn Haagse tijd woont Hans bij oom Arnoldus. Die bezit pension St. Antoine aan de Parkweg 3 in Scheveningen. In 1910 trouwt Hans met zijn jeugdliefde Geertruide Nicolaï (Gerda). Het echtpaar verhuist naar Amsterdam doch keert in 1913 terug naar Den Haag. De Cornelis Jolstraat 58 wordt hun nieuwe domicilie. Hans vestigt er een adviesbureau gericht op technische installaties. In 1914 volgt de oprichting van Technisch bureau Wireless: apparaten en onderdelen voor draadloze telegrafie. Er volgt weer een verhuizing. Nu naar de Van der Heimstraat 23.

Technisch bureau Wireless is de eerste radiofabrikant van Nederland. Hans en zijn mede-werkers maken het eerste toestel voor ontvangst van draadloze telegrafie: een kristalontvanger met als naam ‘Militair’. De naam is niet toevallig. Hans levert aan het Nederlandse leger door hem ontwikkelde radiozoekers: apparaten die radiozenders kunnen opsporen. Handig in de Eerste Wereldoorlog om onder andere zeppelins te traceren. In 1916 verhuizen Hans, zijn gezin en de business naar Ten Hovestraat 105. In 1918 ruilt het bedrijf die plek in voor Beukstraat 8-10. Ruimtegebrek vormt de aanleiding. Het gezin blijft tot 1924 in de Ten Hovestraat wonen.

Ook in 1918 wijzigt Hans de naam van zijn onderneming in Nederlandsche Radio Industrie (NRI): een aanduiding die de lading beter dekt. Hans is een jaar eerder gefascineerd geraakt door radiolampen, met name de triodelamp. In 1918 ontwikkelt hij samen met Philips uit die lamp (een VS-uitvinding) de Philips-Ideezet (de eerste drie letters van Idzerda)-lamp; de eerste radiolamp van Philips. De lamp is geschikt voor versterking van radiosignalen (eerst alleen morseseinen, dan ook woord en muziek) en voor de bouw van zenders voor radio-telefonie. Philips brengt de lamp in de handel. Hans koopt er 180 (van de 4000 geproduceerde) voor de oprichting van een radiostation.

Dat komt er ook. Begin maart geeft Hans in de Jaarbeurs Utrecht demonstraties met een radiotelefoniestation. Het is een groot succes. De uitzendingen worden op 1200 meter afstand door radioamateurs gehoord. Hans krijgt op basis van dit succes een vergunning voor proefnemingen met een radiostation. Roepletters PCGG; het eerste ter wereld. 

Op 5 november 1919 plaatst Hans een advertentie in diverse kranten. Hij kondigt daarin een Radio soireé musicale aan, op 6 november tussen 20.00 en 23.00 uur. “Programma wordt gegeven met behulp van een pathefoon door middel van een Philips iduret generatorlamp gemonteerd in een radio-telefonie zendstation der Ned. Radio industrie op een golflengte van 670 meter. Iedereen die in het bezit is van een eenvoudig radio-ontvangsttoestel kan deze muziek rustig thuis hooren.” Hans vergeet daarbij niet te melden dat zijn bedrijf ontvangsttoestellen kan leveren. De uitzending wordt later beschouwd als de eerste radio-omroepuitzending van Nederland, Europa en de wereld.

De uitzending is een succes. Hans gaat op meerdere dagen per week uitzenden. Hij richt zich onder meer op Engeland (Dutch concerts) en maakt furore met live Kurhaus concerten en hoorspelen. Tegelijk ontwikkelt Hans voor het KNMI ten behoeve van het uitzenden van weerberichten de lampenzender ‘Fort Vossegat’. In 1924 wordt NRI geliquideerd. De producten die men maakt - versterkers, zenders, ontvangers - zijn door de fraaie uitvoering ervan onbetaalbaar voor de gewone man. De verkopen lopen terug en de radio-uitzendingen kosten een hoop geld. De zendmachtiging wordt door de regering ingetrokken.

In december wordt door de rechtbank het faillissement uitgesproken. Hans verhuist met zijn gezin naar de Riouwstraat 55. De Nederlandse Seintoestellen Fabriek in Hilversum neemt met steun van Philips de publieke omroeptaak over. Radiostad Den Haag wordt radiostad Hilversum. Hans zit echter niet bij de pakken neer. Hij richt Idzerda Radio op. Dat ontwikkelt in de Beukstraat ontvangers. Hij krijgt een nieuwe vergunning maar mag uitzendingen niet vooraf bekendmaken en geen reclame meer maken voor zijn producten. Hans zendt alleen nog af en toe ‘s nachts uit. In 1934 verhuist hij naar Parkweg 3. Hij heeft het pand/ pension geërfd van zijn overleden oom.

In 1935 stopt Hans teleurgesteld helemaal met zijn radio-activiteiten. Hij verkoopt zijn spullen via een veiling en schenkt het restant aan het Haagse Postmuseum. Hij runt voortaan alleen nog het pension. De samenwerking met Philips is in 1929 al op de klippen gelopen als Hans een schakeling toepast in radio-ontvangers die niet valt onder een octrooi van Philips, ook al beweert dat concern het tegendeel. In 1935 krijgt Hans gelijk van de Octrooiraad, maar dan is het al te laat. Hans laat het octrooi bovendien verlopen. Hij betaalt de ‘accijns’ niet.

In 1943 wordt Parkweg 3 Duits Sperrgebiet. Hans wordt gedwongen Duitse militairen onder te brengen. Het is 1944 als het noodlot toeslaat. Hans hoort op 2 november een V2 na een mislukte start neerkomen in het Van Stolkpark. Nieuwsgierig als hij is, gaat hij kijken. Hij wordt door de Duitsers weggestuurd. Een dag later gaat hij echter terug. De Duitsers betrappen hem met enkele elektronische V2-onderdelen. De ‘spion’ wordt gearresteerd. Na verhoor op landgoed Clingendael wordt Hans in de door de Duitsers geconfisqueerde filmstudio (Ufa Filmstad) op landgoed Oosterbeek (Wassenaar) gefusilleerd. Zijn lichaam wordt op 28 september 1945 ontdekt op het provisorische kerkhof voor oorlogsslachtoffers aan de Schouwweg in Wassenaar, Het Lange Duin, op landgoed Ter Veken.

Als dat kerkhof wordt geruimd, volgt zijn herbegraving op begraafplaats Nieuw Eykduynen in Den Haag. Daar kennen ze hem niet onder de naam Idzerda, doch als Schotanus. Die naam is in Den Haag aan de zijne toegevoegd, net als Amsterdam (toen hij daar woonde) à Steringa bij de naam Idzerda voegde. Het zijn overigens allemaal voornamen van zijn grootvader. Het graf is geregistreerd bij de Oorlogsgravenstichting. Ter plekke is ook Hans’ vrouw Gerda begraven. Zij overleed in 1954. De laatste rustplaats van het echtpaar kent geen opsmuk, geen groen, geen bloemen. Nergens een vermelding van Hans’ wereldprimeur. Alleen in zijn geboorteplaats Weidum staat een monument ter zijner nagedachtenis.

Hans was een pionier die aan de wieg stond van de radio-omroep in Nederland. Technicus en uitvinder, maar geen zakenman. Uiteindelijk staakte het genie teleurgesteld zijn werkzaamheden.