Nederhof herinnert aan het Hollandse Versailles

Prinselijke allure in Honselersdijk

Buitenplaatsen speelden in het Westland eeuwenlang een belangrijke rol. In de hele streek waren meer dan honderd buitenverblijven te vinden van welgestelde stedelingen uit omringende plaatsen als Delft en Den Haag. De meeste buitenplaatsen zijn ten prooi gevallen aan de sloophamer. Het was te duur om de grote, oude panden zo op te knappen dat zij voldeden aan het moderne woongenot. Slechts enkele zijn behouden gebleven. Andere buitenplaatsen hebben alleen hun sporen in het landschap achtergelaten. 

Het meest in het oog springende overblijfsel van een Westlandse buitenplaats is de Nederhof, een restant van het Huis Honselersdijk. Bij een bezoek aan Honselersdijk is het praktisch onmogelijk om de Nederhof te ontlopen. Vanuit de winkelstraat de Dijkstraat ligt het poortgebouw met entree pal achter de Valbrug. Vanuit Naaldwijk is de Nederhof te bereiken via de Dijkweg. De automobilist passeert dan het gebouw langs de achterkant en moet vervolgens rechtsaf slaan om bij de ingang te komen. 

Tachtigjarige Oorlog

De voorganger van de huidige Nederhof was in het bezit van graaf Karel van Arenberg. Deze was afkomstig uit een adellijk
geslacht, dat haar stamslot heeft in de buurt van het Duitse Ahrweiler in de Eifel. Dit stadje werd afgelopen zomer zwaar getroffen door overstromingen. De familie had goede contacten aan het keizerlijke hof en Karel was petekind van keizer Karel V.
Hij werkte als diplomaat voor de Spaanse troon en besloot in de Tachtigjarige Oorlog na de inname van het Westland door de geuzen katholiek te blijven. Daarop namen de Staten van Holland het landgoed in beslag en gaven het in leen aan prins Maurits, de zoon van Willem van Oranje. Arenberg kreeg het huis met bijbehorende gronden tijdens het twaalfjarig bestand terug, maar besloot het in 1612 aan stadhouder Frederik Hendrik, de opvolger van zijn halfbroer Maurits, te verkopen voor een bedrag van 360.000 gulden. Dat lijkt erg veel geld maar in deze prijs was een aanzienlijk deel van het grondgebied van het huidige Westland inbegrepen. Frederik Hendrik breidde zijn bezit later uit door de aankoop van ’s-Gravenzande en Zandambacht.

Behalve het slot verwierf de prins ook talrijke boerderijen, tuinbouwland, weilanden en akkerland. Hij mocht functionarissen zoals de schout, onderwijzers en kerkelijk personeel alsook een rentmeester aanstellen. Omdat het slot tamelijk vervallen was, besloot Frederik Hendrik tot nieuwbouw. Het gebouw kreeg in fases tussen 1612 en 1640 zijn definitieve omvang. Bij de bouw was onder andere architect Jacob van Campen betrokken, bekend vanwege de bouw van het Amsterdamse stadhuis. Voor de tuin werd de gerenommeerde Franse tuinarchitect André Mollet aangetrokken, die ook veel werkte voor het Engelse en Zweedse vorstenhuis.

Versailles van Nederland

Het door stadhouder Frederik Hendrik vanaf 1621 gebouwde slot was vanwege zijn luister bekend in heel Europa. Slot Honselersdijk werd in de zeventiende eeuw ‘het Versailles van Nederland’ genoemd. Buitenlanders die het Hof in den Haag bezochten, kwamen altijd ook naar het slot Honselersdijk. Voor het huis lag een lange, imposante toegangslaan. De tuin achter het huis was in vier vlakken verdeeld door twee lanen die hem doorsneden. De boomgaard telde zestien met schuttingen afgezette vlakken. Daarmee werden de kwetsbare abrikozen, perziken en andere leifruit beschermd tegen heftige weersinvloeden. De moestuin lag rechts van de Nederhof en leverde groente en fruit aan de keukens van zowel Honselersdijk als de Oranjehuizen in Den Haag en Rijswijk. De tuinbaas kreeg opdracht om het jaarrond bloemen te leveren voor de paleizen.  

In de achttiende eeuw begon het verval. Na de dood van Willem III, die naast stadhouder ook koning van Engeland was, kwam het slot in handen van Fredrik Willem I van Pruisen. Zijn zoon Frederik de Grote breidde de macht van Pruisen enorm uit en is bekend als de bouwheer van het enorme slot in Potsdam. Met Honselersdijk had hij geen emotionele band. Hij verkocht de buitenplaats voor 700.000 gulden aan stadhouder Willem V
en zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen, een nicht van de Pruisische koning. Na deze dure aankoop was er geen geld meer over voor de broodnodige opknapbeurt. Het gevolg was dat de buitenplaats gedeeltelijk werd gesloopt. De symmetrie van het bouwplan van Jacob van Campen ging verloren en het hoofdgebouw werd in 1815 afgebroken. De schoon gebikte stenen werden verkocht voor hergebruik.

Koestal

Na de afbraak resteerde slechts de thans nog steeds bestaande Nederhof. Deze kreeg een nieuwe bestemming. Rentmeester Van der Trappen verkocht land van het oude slot aan voormalige medewerkers maar ook aan tuinders met bekende Westlandse namen, zoals Vijverberg, Van den Berg en Kester. In 1826 kocht kastelein en landbouwer Christoffel Boech een deel van de Nederhof, die hij als koestal inrichtte. Drie jaar later verkocht deze de stal weer aan de gemeente Naaldwijk, die er een dorpsschooltje in vestigde. In de twee woonhuizen links en rechts van de poort woonden twee tuinders. Toen de tuinders eigen woningen bouwden, verhuisden zij. Uiteindelijk kwam er met toestemming van de gemeente in 1926 een rijwielhandel met reparatiewerkplaats in de poort van de Nederhof. De bouwkundige staat was in de jaren zeventig van de vorige eeuw zo slecht geworden dat de gemeente Naaldwijk voor het blok kwam te staan. Er volgde een ingrijpende restauratie, waarna er in het pand een gezinsvervangend tehuis kwam. Vanwege de historische band tussen de Oranjes en het pand kwam prinses Margriet in 1977 voor de officiële opening naar Honselersdijk.

Honselersdijk kende meerdere buitenplaatsen, zoals Broekvliet, Mariaoord, slot Honselersdijk en Endeldijk. Met name de aanleg van het slot in de zeventiende eeuw was ingrijpend. Het hele dorp veranderde. De Nederhof kwam dwars over het dorpsplein te liggen en veel bewoners moesten vertrekken. Daarvoor is toen de bebouwing aan de Prinsegracht aangelegd. De afgelopen dertig jaar hebben er regelmatig opgravingen plaatsgevonden op het terrein van het voormalige slot. Zo zijn in 1997 bij de uitbreiding van de veiling fundamenten van bruggen van de Hertelaan, de toegangsweg tot het slot vanaf de Middelbroekweg, gevonden.

Schedels

Bij de aanleg van het bedrijventerrein zijn schedels en botresten gevonden op de plaats van groothandel Ballering Levensmiddelen. Die zijn geborgen door de politie omdat er mogelijk sprake kon zijn van een misdrijf. Uit archiefonderzoek is toen gebleken dat op die plek de ijskelder van het slot Honselersdijk heeft gelegen. In de Franse tijd heeft het slot gediend als militair hospitaal en gevangenis van Russische militairen. In 1799 zijn er Engelse en Russische militairen per schip in Noord-Holland binnengevallen om het Bataafse bewind omver te werpen. 

De Russen zijn krijgsgevangen gemaakt en naar Honselersdijk vervoerd. Na hun overlijden zijn ze begraven in de ijskelder. Uit onderzoek is gebleken dat de skeletten van zes mannen zijn, die rond 1800 zijn overleden. Zij hadden de leeftijd tussen de zeventien en vijftig jaar. De voormalige gemeente Naaldwijk heeft verschillende keren geprobeerd om de vervallen Nederhof van de monumentenlijst te halen. Uiteindelijk is het slot in 1977 gerestaureerd.

Het lot van Huis Honselersdijk is illustratief voor veel buiten-verblijven in het Westland. In 1799 werd Patijnenburg gesloopt. In dezelfde tijd moest ook buitenverblijf Sion het veld ruimen. Meer recentelijk vielen de voormalige landhuizen Ouwendijk aan de Naaldwijkseweg in ’s-Gravenzande (1984) en Vreeburg naast de Dorpskerk in ’s-Gravenzande (1999) ten prooi aan de sloophamer. Enkele buitenverblijven zijn bewaard gebleven en herinneren nog steeds aan het verleden van het Westland.  

Voor het schrijven van dit artikel heb ik gebruikgemaakt van het boek Buitenplaatsen in het Westland (Naaldwijk-Heemstede 2018) en van de lezing door Ton Immerzeel (Genootschap Oud Westland 2019).