Stadspaleis aan de Kneuterdijk

In de bocht van de Kneuterdijk naar het Lange Voorhout staat een deftig, wit gebouw dat lang als paleis van de koninklijke familie heeft gefungeerd. Nu is daar de Raad van State in gehuisvest. Prinses Beatrix mag daar een dag per jaar even verblijven om vanachter een raam naar de rijtoer op Prinsjesdag te kijken en naar haar kinderen in de koetsen te zwaaien. Dit voormalige paleis heeft een bijzondere geschiedenis en herbergt vele verrassingen.

Paleis Kneuterdijk, zoals het nog steeds wordt genoemd, is in 1717 in opdracht van Johan graaf van Wassenaer Obdam gebouwd. Johan was lid van de Ridderschap Holland en een gerespecteerd lid van de Raad van State. Hij gaf destijds Daniel Marot - zoon van Jean Marot, de hofarchitect van Lodewijk XIV -
opdracht een stadspaleis te ontwerpen dat als familiehuis kon fungeren. Het heeft als zodanig tot 1816 gefunctioneerd. De familie verkocht het gebouw aan de net aangetreden koning Willem I die het op zijn beurt aan zijn zoon, de latere koning Willem II schonk als huwelijkscadeau. De jonge kroonprins ging daar met zijn vrouw Anna Paulowna wonen, maar pas nadat het ingrijpend was verbouwd. Anna Paulowna was het als dochter van tsaar Paul I van Rusland luxer gewend. Dat was reden om het pand ingrijpend te verbouwen en te verfraaien. Er kwam een balzaal met witmarmeren zuilen, de Witte zaal, en de vertrekken werden naar de smaak van die tijd aangepast. Toen Willem II werd ingehuldigd als koning liet hij het paleisje wederom verbouwen. Er kwamen gebouwen bij, evenals een grote ontvangstzaal, de Gotische zaal. Deze was tevens bedoeld om de grote en kostbare collectie schilderijen, waaronder werken van Rembrandt, Titiaan en Michelangelo, een plek te geven. De aanbouwen werden in 1885 wegens ernstige lekkages als gevolg van achterstallig onderhoud gesloopt. De Gotische zaal bleef gespaard. 

Willem en Anna Paulowna hadden vijf kinderen waarvan er drie volwassen werden: Willem (de latere koning Willem III), Hendrik (de Zeevaarder) en Sophie. Laatstgenoemde trad in het huwelijk met hertog Karel Alexander van Saksen-Weimar-Eisenach, zoon van groothertog Karel Bernard, een hoge legerofficier die samen met Willem II bij de Slag van Waterloo had gevochten. Een gedenkteken voor hem staat op het Lange Voorhout tegenover de voormalige ambassade van de Verenigde Staten. Prinses Sophie had de eer de nieuwe uitbreiding van het paleis met haar huwelijk in te wijden. Het burgerlijk huwelijk werd voltrokken in de Witte zaal en de inzegening gebeurde in de Gotische zaal. Daarna vertrok het echtpaar naar Weimar, waar het zich vestigde. Prinses Sophie verwierf daar bekendheid door het oprichten van een archief, speciaal voor de manuscripten van Goethe en Schiller. Dit archief bestaat nog steeds en is inmiddels wereldberoemd. Zij richtte er ook ziekenhuizen in voor de allerarmsten, iets wat zij ook in Nederland zou doen. Ze bezat veel grond in Den Haag en stond daarvan een deel af ten behoeve van de realisatie van het Bronovo-ziekenhuis maar ook voor de aanleg van de wijk Duinoord en de bouw van het Vredepaleis. 

Na het overlijden van Willem II schonk zijn opvolger koning Willem III het paleis aan zijn zoon, kroonprins Willem. Die overleed op jonge leeftijd en het paleis ging over naar zijn broer prins Alexander. Die verbleef er maar kortstondig en overleed kort erna. Het gebouw kwam leeg te staan. Zowel Wilhelmina als Juliana maakten er niet of nauwelijks gebruik van, waarop de familie besloot het in 1937 te verkopen.

In de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde de Nederlandse regering in ballingschap (Londen) plannen voor de berechting van personen die verdacht werden van collaboratie, hoogverraad, oorlogsmisdaden en landverraad. Besloten werd direct na de bevrijding vijf Bijzondere Gerechtshoven en een tiental Tribunalen in het leven te roepen onder directe verantwoordelijkheid van de minister van justitie.

Het Bijzonder Gerechtshof Den Haag werd gehuisvest in Paleis Kneuterdijk. Dat kwam leeg nadat de Duitsers hun Presse- und Propagandadienst daar had ontmanteld. Het gerechtshof ging voortvarend te werk. In drie jaar tijd werden 4000 vonnissen gewezen, variërend van enige maanden gevangenisstraf tot de doodstraf. Onder de veroordeelden bevonden zich twee prominente personen, namelijk Anton Mussert, leider van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) en Hermann Albin Rauter, commissaris-generaal van het Veiligheidswezen. Mussert werd ter dood veroordeeld wegens hoogverraad en was de eerste veroordeelde die geëxecuteerd werd. Rauter werd ter dood veroordeeld voor de deportatie van alle Nederlandse joden naar vernietigings-kampen en de gedwongen tewerkstelling van 300.000 Nederlandse mannen. Ook hij werd terechtgesteld. In totaal zouden de gerechtshoven 154 doodvonnissen vellen, waar-van er veertig zijn geëffectueerd.

In 1948 werden de Bijzondere Gerechtshoven opgeheven en namen de reguliere rechtbanken de lopende en nieuwe zaken over. Het paleis kwam wederom leeg te staan maar wel voor korte duur. Het ministerie van Financiën nam er haar intrek en bleef daar tot 1972. Na een ingrijpende verbouwing en restauratie werd het overgedragen aan de Raad van State die het gehele gebouwencomplex tot in de Parkstraat in gebruik heeft.

Tot slot

Het Paleis Kneuterdijk is niet publiek toegankelijk. Toch is er gelegenheid het te bezichtigen. Het Haags Historisch Museum organiseert er namelijk tot 20 december aanstaande rondleidingen. Toegangskaarten zijn verkrijgbaar via de website van het museum.