Een vliegende kraai vangt altijd wat

De betekenis van de titel is dat je wel zelf in actie moet komen voordat je iets ‘vangt’. Een kraai die op z’n nest blijft zitten, vangt niet veel. Wanneer ik een artikel voor deze krant schrijf, vang ik soms ook iets. Zo heb ik Pim Oosterheert leren kennen en hij vertelde me dat zijn grootvader Jan Oosterheert rond 1910 bij de bekende schoolmeester Jan Ligthart op bezoek is geweest en dat zijn grootvader hier aantekeningen van heeft gemaakt. Wat vooral opvalt in deze beschrijving is de manier waarop Jan Ligthart met kinderen omging en hoe hij over opvoeden en leren dacht. Wie weet kunnen we daar vandaag de dag nog iets van leren.

Het bezoek

Laat ik Jan Oosterheert zelf aan het woord laten. “Begrijpt ge wel dat ik dien man wilde zien en spreken? Dus Ligthart vragen om toegang. Ik kreeg die. Nu alles klaar was, begon ik onrustig te worden. Ligthart was een man met een Europeesche naam en hij ontving aan zijne school gezanten van vreemde hoven en mannen van naam. Daar kom ik de volgende morgen kwart voor negen in de Tullinghstraat, een volksbuurt. De school is in de lengte vlak langs de straat gebouwd. Nu maar bellen aan de poort. Een jongetje opent en leidt mij naar de speelplaats. Ik zie een duivenhok, een groote pleinruimte met boomen, links de school, achter mij op eenige afstand een woning. Daar nadert iemand, dat moet Ligthart zijn. Hoe eenvoudig was die man gekleed: een grijs colbertje en een sporthemd. Zijne vriendelijke woorden van welkom namen onmiddellijk het laatste spoor van onrust bij me weg. En nu naar de school. Dat gebouw van buiten: een echte, oude armenschool. Daar staan we in de eerste klasse. Een groot lokaal, simpel en eenvoudig. Daar zitten veertig eenvoudig geklede kinderen. Er is grote rust in het lokaal en toch geen drukkende stilte. Dit staat wel vast: die kinderen voelen zich hier volmaakt op hun gemak. En dan nog iets. Dit zijn kinderen uit een volksbuurt. Maar van ruwheid of bazigheid is geen spoor te vinden. Ligthart loopt tussen de klasse door. De kinderen zien hem vrijmoedig, zonder eenige vrees aan. En toch met eerbied. Deze man is hun vriend. Er is orde en toch veel meer vrijheid dan in een gewone school.

“Kijk”, zei Ligthart, “het kind kan de volle vrijheid niet verdragen. Maar nu is het zoo, dat men het kind en de school in een dwangbuis zet. En dat is schadelijk, voor het onderwijs ook. Het kind moet alle vrijheid hebben, waarbij anderen niet gehinderd en het onderwijs niet gestoord wordt. We moeten het kind lokken tot vrijwillige opmerkzaamheid. Er moet belangstelling zijn in het onderwerp. Toon vooral zelf belangstelling. Belangstelling wekken is het een en al. Het kind, vooral het kleine kind, moet vreugde hebben in de school. Vraag daarom in ’t begin nooit volmaakt werk. Laat ze teekenen en kleuren en zingen en spelen en ga ze vertellen. Mijn leerlingen weten aan ’t eind van zeven jaar niet bijster veel feiten, maar ze hebben bij alles leeren nadenken en ze hebben lust tot onderzoek. Meer mag men van de lagere school niet vragen. Wij doen niet aan examendressuur. Kinderen van dertien jaar of jonger te examineren is een schande. De middelbare school moet bij een goede lagere school zich aanpassen, niet omgekeerd. En dan moet de school een eerlijk rapport geven van de leerlingen in alle klassen. De kinderen moeten allereerst worden opgevoed en daarbij onderwezen. Als de dressuurzweep knalt, sterft de pedagoog.” Later bracht hij mij in zijn vriendelijke woonkamer bij zijne vrouw. Weer trof mij dat eenvoudige en vriendelijke, ook bij deze dame. Een totale absentie van alle grootdoenerij of aanstellerij. Echte beschaving.”

Wie weet kunnen we daar nog iets van leren

Dat het onderwijs in ons land in de loop der jaren een totaal andere weg heeft gevolgd, zal duidelijk zijn. Ik heb sterk de indruk dat de basisschool zich moet aanpassen aan het middelbaar onderwijs en niet andersom en of dat verstandig is, waag ik te betwijfelen.

Wat het kennen van feiten betreft heeft Ligthart gelijk gekregen. Sinds de uitvinding van de computer heb je al die feiten letterlijk binnen handbereik.